In een artikel op Fundamentum werd aandacht gevraagd voor de slavernij en de kerken in Nederland. In het artikel uit 2022 wordt, in mijn ogen, de relatie tussen de slavernij en de kerken ten onrechte afgezwakt. Het artikel werd onlangs opnieuw onder de aandacht gebracht.

We lezen er onder andere:

— De Zierikzeese predikant Udemans (1581/1582-1649) schreef in zijn boek ‘t Geestelyck Roer van ‘t Coopmans schip dat hij de lichamelijke slavernij beschouwde als één van de gevolgen van de zondeval, waardoor elk mens slaaf van de zonde is geworden. Udemans schreef genuanceerd over slavernij. Eén van zijn stellingen was dat christenen geen medechristenen tot slaaf mochten maken of als slaaf verkopen. Bij heidenen en Turken – met de laatste bedoelde hij moslims – lag dat voor hem anders.

Bij een dergelijk citaat vraag ik mij af: hoe kún je dit met droge ogen “genuanceerd” noemen? Immers, als men het zo stelt was daarmee slavernij van Afrikaanse volken (want “heidenen” in de ogen van de toenmalige christenen) en moslims gewoon “legitiem” volgens de dominee!

— Als werkgevers niet op een ‘gewone’ manier aan werkkrachten konden komen, was het kopen van een slaaf volgens hem geoorloofd. Maar de eigenaar was wel verplicht om goed voor zijn slaven te zorgen. Het was hem bovendien verboden om zijn slaven aan ongelovigen te verkopen. Dat zou tegengesteld zijn aan het belangrijke doel en de opdracht van christenen om hun medemensen met het Evangelie in aanraking te brengen.

Hoe kun je iemand wiens vrijheid, gezin, leefomgeving – ja zijn of haar hele léven – met geweld is afgenomen en als slaaf ontvoerd is en door jou in levenslange “gevangenschap met dwangarbeid” wordt gehouden “met het Evangelie in aanraking brengen”? Wat voor een voorbeeld geef je aan deze slaaf? Hoe zal die jouw “getuigenis” aanvaarden?

Slavernij en De Kerken

De auteur schrijft verder in het artikel nog:

— De mensen van die tijd beseften daarnaast dat de Bijbelse boodschap van zonde en genade niet alleen goed was voor mensen die trouw naar de kerk gingen, maar ook voor heidenen die nog nooit van God en Zijn gebod gehoord hadden. Ook voor hen was bekering tot God nodig.

Dit is in strijd met de historische gegevens. Bijvoorbeeld hoe de kerken in Suriname met de slaven omgingen. De omgang met de slaven was absoluut niet gericht op hen onderwijzen over ‘God en zijn gebod’ maar alleen maar op economisch voordeel van de eigenaren. Dat is vroom geneuzel om iets goed te praten wat domweg nooit goed is geweest!

In een reactie op het artikel schreef ik, op Facebook, ondermeer het volgende.

Door de bank genomen stonden de kerken achter slavernij. Eén van de argumenten was dat mensen uit Afrika “van Cham” afstamden* en daarom “vervloekt” waren. Denk niet dat dit van vroeger was, in mijn (gereformeerde) kinderjaren (de zeventiger en tachtiger jaren) heb ik dit nog regelmatig van ouderen in de kerk te horen gekregen!

Slaven werden ernstig beperk in hun rechten. Ze mochten geen kerkdiensten bezoeken. Ze mochten ook geen eigen samenkomsten houden (bijv. in Suriname, daar deden ze dat in het geheim). Onder andere in het programma “Verborgen Verleden”, de aflevering met Simone Weimans, kwam dit ook naar voren.

“Het uitgesproken christelijke karakter van Nederland was geen beletsel voor koloniale uitbuiting, mensenhandel en grootschalig misbruik. De geestelijken hadden vrijwel uitsluitend contact met de zeer kleine blanke bovenlaag en niet met de ‘slaven van het inferieure zwarte ras’. De Afrikanen zouden de ‘ware God’ niet kennen, maar slechts afgoden. De slaven waren de zondaars, niet hun meesters: bevrijding uit de slavernij van de zonde werd belangrijker gevonden dan bevrijding uit de slavernij.” [..] “In de Lutherse kerk werden de handen van opstandige slaven afgehakt en doodvonnissen over weggelopen slaven voltrokken.” (Trouw)

Dit downplayen a.d.h.v. een paar uitzonderingen of claimen dat men “mild” was voor de slaven is vergelijkbaar met de claim dat in Nederland het verzet in WO II tegen de nazi’s zo groot was. In de praktijk verzette zich minder dan 0,5% van de mensen zich tegen de Nazi’s, was 4% NSB’er en de rest van de bevolking onderging de bezetting lijdzaam of werkte zelfs actief mee met de bezetter. Zo vondt Ds. Kersten (SGP) dat de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog “een roede in Gods hand was om Nederland te straffen voor de zonde” .. (om over zijn anti-semitisme maar te zwijgen).

De kerken moeten deze schandelijke perioden onder ogen zien en schuld belijden. Het “gereformeerde Nederland” profiteerde volop van slavenhandel, is er steenrijk van geworden. Verzet was er nauwelijks.

Immers, stel dat de helft van de predikanten tegen was geweest, of de meerderheid, zou dan de slavernij in Nederland zo gefloreerd hebben? Het gedrag van de kerken spreekt voor zich.

Afschaffing van de slavernij was een thema van vooral de Methodisten, de Hernhutters waren ook geen voorstander maar mochten er niet over praten in Suriname (anders mochten ze het land niet) en zich er zeker niet tegen verzetten.

Evangelische gelovigen
In Engeland was William Wilberforce, een evangelische gelovige, een belangrijke stem tegen de slavernij, mede omdat de Quakers zijn aandacht er op hadden gevestigd.

In 1784 werd hij op jonge leeftijd al lid van het Lagerhuis. Een jaar later, in 1785 werd hij christen, dit resulteerde in een enorme verandering in zijn levensstijl en een levenslange toewijding aan het verbeteren van de leefomstandigheden van zijn medemens. Waaronder ook de slaven! Op 12 mei 1789 deed hij zijn eerste toespraak tegen de slavernij en vanaf toen was hij een van de leidende figuren in de beweging. Alhoewel de meeste van zijn (Tory) partijgenoten niet meewerkten, hield hij vol en uiteindelijk werd in 1807 een wet aangenomen die slavenhandel illegaal maakte (zie verder op Wikipedia).

Baptisten
Ook de Baptisten, waar ik mijzelf toe reken, gaan niet vrijuit alhoewel er meer divers over gedacht werd. Het slavernij-debat zorgde in Amerika (waar baptisten de grootste christelijke kerk zijn) voor een splitsing in de baptistenkerken in 1845. In 1995 hebben de “Southern Baptists” excuses gemaakt voor hun houding hierin.

De Nederlandse “Unie van Baptisten” hebben in 2007, tijdens de jaarvergadering van de Baptisten Wereldalliantie in Ghana, “vergeving gevraagd voor het slavernijverleden van het Nederlandse volk.”.

Of de Nederlandse baptisten namens “het Nederlandse volk” kunnen spreken kun je natuurlijk van mening over verschillen aangezien de baptisten in Nederland slechts een klein deel van de bevolking uitmaken. Maar het gaat wel om het signaal dat je afgeeft als christenen. Erkenning is voor de nabestaanden zeer belangrijk.

Koloniën
Ik ben van mening dat andere landen als ‘kolonie‘ (denk alleen al aan Suriname, Indonesië) wederrechtelijk in bezit nemen en als bezetter van een land optreden, ook een vorm van slavernij is. En daar zijn wij (veel te) lang mee doorgegaan als volk!

De slavenhandel werd in Nederland in 1815 door koning Willem I ingevolge het Congres van Wenen afgeschaft. In het Koninkrijk der Nederlanden werd pas bijna vijftig jaar later, in 1863, de slavernij zelf afgeschaft. (bron: Wikipedia).

Hoewel we  dus enerzijds, als een van de laatste landen in de westerse wereld, slavernij in de kolonieën afschaften hielde we anderzijds nog complete volken gevangen binnen ons koninkrijk.

Apartheid

Ik herinner mij in die zin nog goed de artikelen in het Nederlands Dagblad ten tijde van de apartheid. Het (onderhuids) racisme in de vorm van steun aan het regime in ZA, ook door het GPV, droop er af. Ik was toen al niet meer gereformeerd maar wij lazen de krant nog wel. Niet lang daarna opgezegd.

Bij mijn theologiestudie, aan het Christian Leaders Institute (een opleiding met veel reformatorische docenten), wordt ook onomwonden toegegeven dat de kerken hierin verschrikkelijke fouten gemaakt hebben. Zij illustreren dit bij de colleges a.d.h.v. literatuur en roemen onder andere de methodisten, quakers enz. die zich wel hebben verzet tegen de slavernij.

Verklaring Raad van Kerken

De algemene consensus in “Calvinistisch Nederland” was dat slavernij prima was. Onderdrukking en uitbuiting van andere volken en landen (kijk ook naar Indonesië en andere kolonieën) was de norm. Als dat niet zo was, had de RvK toch niet al in 2013 deze verklaring gedaan?

In de verklaring van de Raad van Kerken staat onder andere het volgende.

We weten uit de Bijbel dat alle mensen naar Gods beeld zijn geschapen maar we hebben mensen niet als beelddrager rechtgedaan; ze zijn niet behandeld zoals het conform het later geformuleerde handvest voor de rechten van de mens wenselijk zou zijn. We erkennen onze betrokkenheid in het verleden van afzonderlijke kerkleden en van kerkelijke verbanden bij het in stand houden en legitimeren van de slavenhandel; de slavernij heeft  eeuwenlang tot 1863 plaatsgevonden onder Nederlandse vlag.

Er was geen of onvoldoende respect voor Bijbelse en menselijke waarden. Honderdduizenden mensen werden van huis en haard weggehaald en moesten een leven lang in gevangenschap verkeren, werden uitgebuit, kregen geen kans om in vrijheid van geloof, meningsuiting en arbeid hun leven invulling te geven. Velen stierven tijdens het transport. Miljoenen mensen werden slaaf gehouden.

Als kerken weten we ons deel van dit schuldig verleden en moeten we vaststellen dat theologie in bepaalde omstandigheden misbruikt is om de slavernij te rechtvaardigen. Als kerken benoemen we deze betrokkenheid, en willen we helpen recht te doen aan de nazaten van hen die soms generaties achtereen zijn geknecht en uitgebuit, waarbij we als kerken ons realiseren dat kerken destijds onderling verschilden qua mogelijkheden en dat er binnen diverse kerken ook verschillende geluiden te horen waren.

In de toelichtende tekst schrijft men wat ik hiervoor ook al aanhaalde, niet alle kerken waren schuldig hieraan:

Niet alle kerken hebben op een zelfde manier het systeem en de staat der Nederlanden gedragen in het verleden. De Rooms-Katholieke Kerk verkeerde lang in een schuilkerk. De Quakers hebben al in een vroeg stadium de slavernij verworpen. En de Evangelische Broedergemeente en de Evangelisch Molukse Kerk hebben zelf een verleden getekend door een koloniaal verleden.

Door de bank genomen echter waren de ‘calvinistische kerken’ in Nederland geen tegenstanders van de slavernij. Integendeel. De slavernij is een grove zonde en dat hier nader onderzoek naar wordt gedaan en schuldbelijdenis voor is gedaan is niet meer dan terecht.

Protestantse Kerk en slavernij

De Protestantse Kerk Nederland werkt dan ook mee aan een onderzoek naar de slavernij en de kerken in Nederland.

Met het onderzoek naar de slavernij en de kerken in Nederland wordt onder meer in kaart gebracht hoe het denken over slavernij en racisme is ontwikkeld en hoe de protestantse kerken (de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch-Lutherse Kerk) hier mee omgingen.

Ik vind het lovenswaardig dat men dit onderzoek wil gaan doen. Gezien de houding van de Protestantse Kerk Nederland de afgelopen decennia heb ik er vertrouwen in dat zij de geschiedenis, en met name de tot slaaf gemaakten en hun nakomelingen, recht zullen doen en deze donkere bladzijden uit de kerkgeschiedenis omgeslagen mogen worden.

Excuses alleen zijn niet voldoende

In mijn ogen is excuses maken gepast, maar niet voldoende. Wereldwijd is er nog overal slavernij. Er is kinderarbeid. Mensen worden uitgebuit. Eén van de redenen voor deze wereldwijde uitbuiting en slavernij is het westerse kapitalime. U zult schrikken als u de cijfers ziet op bijvoorbeeld de Global Slavery Index.

Naar mijn oordeel moeten we als christenen niet zelfgenoegzaam stoppen bij het maken van excuses als in “zo, wij hebben nu het goede gedaan”, we moeten een stap verder gaan en het voortouw nemen: de slavernij moet volledig gestopt worden. En op zijn minst moeten we voorkomen dat we, als christen, er aan bijdragen.

 

_____
*) Paus Pius IX schreef In 1866 bijvoorbeeld het volgende:

‘De slavernij zelf is, naar haar wezen, geheel niet strijdig met de natuurwet en de goddelijke wet, en er kunnen verschillende rechtmatige titels zijn voor slavernij en hiernaar verwijzen door ons goedgekeurde theologen en commentatoren van de heilige canons. Het druist niet in tegen de natuurwet of de goddelijke wet dat men een slaaf verkoopt, koopt, ruilt of wegschenkt.’. In 1873 verwees deze paus naar de ‘vloek van Cham’, een van de belangrijkste racistische legitimaties voor het tot slaaf maken van Afrikanen. Cham, een van de zonen van Noach, was door zijn vader vervloekt en Afrikanen werden via allerlei twijfelachtige redenaties gezien als nakomelingen van Cham (en dus als ‘vervloekten’, RB).