De Religie van de Vikingen

Wie aan “Vikingen” denkt, denkt vaak aan de verhalen die op de lagere school werden verteld. Of de beelden die je hebt door de tekenfilm- en stripserie “Wicky de Viking”. En, natuurlijk, de populaire serie “Vikings”, gebaseerd op de sages over Ragnar Lodbrok. Over de religie van de Vinkingen lees je vaak niet zo veel.

Religie van de Vikingen (foto R.Brinkman, Noorwegen)
Religie van de Vikingen (©R.Brinkman, Noorwegen)

In 2016 bezochten wij Noorwegen. Als liefhebber van geschiedenis voor mij dus niet alleen een prachtland vanwege de natuur. Een reisverslag van deze trip is op mijn ‘reguliere’ blog te vinden. In 2019 werd ik gevraagd een artikeltje te schrijven over ‘de Vikingen’ voor een (online) magazine. Ze hebben het nooit geplaatst. Het stond nog steeds op mijn computer. Ik heb het een beetje bijgewerkt en plaats het hier – mede omdat ik het jammer vind dat de informatie die ik bijeen gezocht heb niet gedeeld is.

» Download dit artikel in PDF formaat

VIKINGEN

In gedachten zien we de mannen met baarden en vlechten in hun haar. In kleine schepen varen ze over de zee en maken ze de kust van Nederland en andere landen onveilig. Rovers en plunderaars. Hoewel voor een groot deel waar, klopt dat beeld toch niet helemaal.

Vikingen waren -naast dat ze inderdaad op strooptocht gingen en bedreven krijgers waren- namelijk ook handelaars en ontdekkingsreizigers. Ze vestigden zich op plaatsen waar we in Europa het bestaan nog niet van kenden in die tijd. Bijvoorbeeld in Newfoundland1) waar in 1960 een nederzetting is ontdekt van Noorse Vikingen.

Gokstad-ship-model_wikimedia
Gokstad, Model schip (Wikimedia)

De Vikingen, ook Noormannen genoemd, waren de bewoners van Zuid-Noorwegen. De Noormannen die op rooftocht gingen waren eigenlijk de “Vikingen” (piraten of zeekrijgers). De anderen hielden zich bezig met onder andere handel drijven en ontdekkingsreizen maken. De huidige inwoners van Scandinavië en IJsland zijn, grotendeels, dan ook afstammelingen van deze ‘Noormannen’.

De reden voor de strooptochten en handel buiten het eigen land was met name dat het land zelf te weinig voedsel bood voor de groeiende bevolking. Die bevolkingsgroei was door het gunstige klimaat ontstaan. Maar nu het klimaat wederom kouder werd, was overleven steeds moeilijker. De bevolkingsgroei en het veranderende klimaat zorgde er voor dat er dus uiteindelijk te weinig landbouwgrond was. En daarmee ook te weinig voedsel.

Dus ging men de zee op. Of het in eerste instantei was om te vissen, op plundertoch of handeslreis? Dat weten we niet. Met de ons bekende schepen, die overigens in verschillende modellen werden gebouwd. De meest tot de verbeelding sprekende schepen met ‘drakenkoppen’ waren de boten van de plunderaars. De schepen die dit niet hadden (zie ook de foto’s) werden voor de handelsvaart en personenvervoer gebruikt.

In 793 zetten de eerste Vikingen voet aan wal in Groot Brittanië (Lindisfarne) en plunderden en verwoestten de belangrijkste kerk daar. Het nieuws hierover ging als een lopend vuur door Europa. Vanaf 795 voerden ze regelmatig aanvallen uit op Ierland en in 845 vielen ze met een vloot van 120 schepen en 5000 man Parijs zelfs aan. In 865 volgde een invasie in Engeland (15.000 krijgers).

Het was uiteraard niet alleen door nood gedreven maar ook de zucht naar avontuur, géén angst voor de dood (want: het Walhalla wachtte voor de krijger) en rijkdom vergaren speelden een grote rol.

We zien hier overigens een link naar de hedendaagse terreur: ook de Islam belooft de “martelaar”, de “krijger” die op het slagveld valt of bij een terreuraanslag, een toekomst in het Paradijs als hij sterft. Waardoor de dood hen geen angst aanjaagt. Integendeel.

RELIGIE VAN DE VIKINGEN

De scheepvaart speelde ook een rol in hun religie en doodscultuur. En dat heeft tot een aantal unieke vondsten geleid.

Een hoofdman die sneuvelde in de strijd – en dat moest zeer zeker met een wapen in de hand gebeuren, want anders zouden ze niet het rijk van het Walhalla2) mogen betreden – werd door zijn bemanning op schilden gelegd met twee lansen of roeiriemen, die als draagbaar dienden, en op het schip op het langere achterdek gelegd3) (Wikipedia).

Ik beschrijf de religieuze gewoonten hierna zeer kort, onvolledig en samenvattend.

Opmerkelijk in de mythologie is dat er in de opvatting van de Noormannen twee ‘dodenrijken’ waren, het Walhalla en Niflhel4).. De laatste werd geleid door de godin ‘Hel’(!) die woonde en heerste over nog een rijk: het ‘Helheim’ (de plaats voor onder andere eedbrekers e.a.).

In het Walhalla werd men onthaald op varkensvlees en honingwijn, in de Niflhel (Nevelrijk) kwamen de zieken, ouderen en zij die niet in de strijd waren gestorven. Ook kent men dan nog in de kosmonogie (de beschrijving van de structuur en het ontstaan van het heelal binnen de Noorse mythologie) de “Wereldboom” (Yggdrasil). Die boom is, naar men nu meent, de altijd groen blijvende taxus. De link naar onze hedendaagse kerstboom is dan snel gelegd. De Scandinaviërs en Germanen plaatsten namelijk al in de middeleeuwen een groenblijvende boom voor hun huis, in de wintertijd, om de komende lente aan te kondigen. Voor hen versierden de Romeinen hun huizen al met lichtjes en groen.

Deze oude tradities lijken dus heidens maar opmerkelijk is dat juist door het Revèil de gewoonte om een kerstboom te nemen in de Nederlandse kerken populair is gemaakt5). Er is onder veel christenen ook grote weerstand tegen het ‘heidense kerstfeest’. Er valt iets voor te zeggen.

SCHEPPINGSVERHAAL

Persoonlijk doet de Yggdrasil mij meer denken aan de levensboom in het Paradijs, Gen. 2:9 (HSV) “En de HEERE God liet allerlei bomen uit de aardbodem opkomen, begerenswaardig om te zien en goed om van te eten; de boom des levens, in het midden van de hof, en de boom van de kennis van goed en kwaad”.

De Noorse Mythologie moet immers ergens op gebaseerd zijn en als we zien dat er een onderscheid is tussen een hel, dodenrijk en een ‘hemels’ (Walhalla) rijk, er een boom is die leven en kennis geeft en tegelijk een verbinding is met het goddelijke – dan vind ik het persoonlijk niet moeilijk een relatie met Genesis te zien. Helemaal als je ziet dat ook de Noorse mythologie een ‘scheppingsverhaal’ kent.

Uiteindelijk is, zo geloof ik, het zo dat de Hof van Eden de ontstaansplaats van de mensheid is geweest. De verhalen van toen zijn door de volkeren mee genomen nadat in Babel de spraak verward werd (Gen. 11). In hun eigen varianten, door overleveringen verwaterd of aangedikt en vermengd met eigen legendes en mythen uiteraard. Daarnaast spreken we, vanuit de Bijbelse tijdrekening, over een tijd enkele duizenden jaren ná de schepping.

De religieuze opvattingen en gebruiken rondom het sterven hebben er in elk geval voor gezorgd dat wij nu veel van hen weten. Hoewel de Noormannen wel een eigen alfabet hadden (runenschrift) en ook geschreven teksten zijn overgeleverd vertelt dit niet zoveel over de geschiedenis. Het gesproken woord, orale overlevering, was toen veel belangrijker.

Daarnaast hebben we andere, geschreven, bronnen uit die tijd: verslagen van de monniken in Europa (bijvoorbeeld over de plundertochten door Europa) en Arabische schrijvers. Lees hier bijvoorbeeld over de vondsten gedaan in Friesland.

HANDELS- EN ONTDEKKINGSREIZIGERS

In Scandinavië zijn ze trots op hun Vikingen. Zo zijn er diverse musea gewijd aan de Vikingen en de vondsten gerelateerd aan de Vikingen.

Vikingskipshuset, Oslo
Vikingskipshuset, Oslo (foto ©R. Brinkman)

Eén van die musea, welke ik in 2016 bezocht, is het Vikingskipshuset (Vikingschiphuis) in Oslo (foto). In dit museum vind je drie Vikingschepen – twee redelijk intact, één overblijfsel – en een groot aantal andere objecten.

De Vikingen dreven handel met heel veel volken, door heel Europa heen, tot diep in Rusland en kwamen, via de rivieren door Europa varend, tot aan de Zwarte Zee en de Kaspische Zee. Waar ze onder andere zilver, koper en zijde mee vandaan namen.

Daarnaast vestigden ze zich in onder andere IJsland, Groenland, Normandië (Frankrijk), Ierland, Schotland, Engeland en het eerder genoemde New Foundland (zie kaart), in Canada. Maar ook Spanje en (mogelijk) de Afrikaanse kust werd bevaren alhoewel van dat laatste geen bewijs is6).

Deze lange, verre, reizen werden mogelijk gemaakt door het gebruik van zeilboten. Voor de 8e eeuw gebruikte men in Scandinavië waarschijnlijk geen zeilboten (althans, voorzover tot nu toe bekend) alhoewel historici er van overtuigd zijn dat de bevolking daar er rond het jaar nul al van op de hoogte was hoe je een zeil kon gebruiken in de scheepvaart. Dit door contacten met de Romeinen waar ze onder andere handelsrelaties mee onderhielden7).

Reizen en gebieden onder controle Vikingen
Reizen en gebieden onder controle Vikingen

ZONDER ZEILEN GEEN VIKINGEN

Het probleem echter was dat men zeilen moest kunnen maken. Zonder zeilen geen Vikingen die grote afstanden konden afleggen met hun schepen. De zeilen werden gemaakt van wol en voor de productie van die wol waren enorm veel schapen nodig. Voor één zeil was de wol van zo’n 1000 schapen nodig8). De wol moest via een speciale methode geweven worden en vervolgens behandeld worden met een combinatie van onder andere teer en visolie om het wind- en waterafstondend te maken.

Dat verklaart mogelijk waarom men pas zo laat intensief gebruik ging maken van zeilboten: de Vikingen moesten beschikken over én enorme hoeveelheden wol én de kennis en menskracht voor productie er van. Dit is een proces dat de nodige tijd vergt; je hebt niet van de ene op de andere dag ontdekt hoe je deze zeilen maakt, voldoende wolproductie én menskracht beschikbaar.

Bij het bezoek aan het Vikingskipshuset zag ik de resultaten van al die handelsreizen en plunderingen.

Het Vikingskipshuset herbergt niet zomaar een paar oude schepen. Pronkstuk is het schip dat is gevonden in Slagen in 1903 (opgegraven in 1904). Het schip, gedateerd rond het jaar 834, was een “graf”: er werden ook resten gevonden van twee vrouwen die met het schip begraven waren.

Waarschijnlijk waren het zeer rijke en/of aanzienlijke vrouwen – immers; wie kan anders met een compleet schip begraven worden? Sommigen suggereren daarom ook wel dat het priesteressen waren.

Maar niet alleen het schip duidt op enorme rijkdom: in de speciaal gebouwde grafkamer, direct achter de mast op het schip, vond men een groot aantal ‘grafgeschenken’ waaronder kleding, schoenen, landbouwgereedschappen, twee tenten, vijf bedden, vier sleeën, vijftien paarden, zes honden, twee kleine kronen, enzovoorts.

De vondsten tonen aan dat reeds vroeg in de ‘vikingperiode’ er sprake was van grote rijkdom onder sommige bevolkingsgroepen.

De manier van begraven doet denken aan de grafkamers van andere volken; voor de ‘reis naar het hiernamaals’ kreeg men van alles mee, inclusief hiervoor speciaal omgebrachte (huis)dieren.

Vikingschip, Vikingskipshuset, Oslo
Vikingschip, Vikingskipshuset, Oslo ©R. Brinkman

Deze vondsten zijn erg interressant omdat het laat zien dat al heel vroeg in de vikingtijd of zelfs daar voor er kennelijk (al) sprake was van uitgebreide handelsconnecties. Zoals eerder gemeld onderhield men immers in de tijd van de Romeinen al handelsrelaties met Europa. Of, dat kan ook uiteraard ook, het ging hier om geroofde goederen.

Gustafson and his archaeological team found altogether fifteen different silk materials. These are textiles with patterns that are very similar to relic shrouds from a number of Christian churches in Europe, including churches in Achen, Chelles, Liége and Mariastein. The silk materials in the Oseberg grave were cut into narrow ribbons and were perhaps used to decorate the women’s garments. Silk was imported from Central Asia and the regions surrounding the eastern Mediterranean (UiO Museum of Cultural History).

Opmerkelijk is dus het grote aantal verschillende soorten zijde. Vijftien soorten maar liefst. Het toont aan dat men tot diep in Europa en het Midden-Oosten handelsrelaties had. Zo komt bijvoorbeeld (een deel van) de zijde uit het toenmalige Perzië (Iran). Daarbij had men weinig oog voor het oorspronkelijke ontwerp; het werd in stukken gesneden om er versiering van te maken10).

Dit soort vondsten kunnen tot verkeerde conclusies leiden als je de achtergrond niet kent. Zo zou je, door de vondst van Perzische zijde, kunnen beweren dat de Perzen in Scandinavië waren geweest. Of andersom: dat de Vikingen in Perzië zijn geweest.

Veel waarschijnlijker is dat via gemeenschappelijke handelspartners in tussenliggende landen (Klein Azië, oftewel Turkije) de zijde uiteindelijk Scandinavië bereikte. En dat met bootjes van nog geen 40 meter lang en een diepgang van ca. 1 meter. Het is nauwelijks voor te stellen!

Religie van de Vikingen (Maihaugen - Lillehammer Kerk 1200)
Maihaugen – Lillehammer. Kerk gebouwd in ca. 1200 ©R. Brinkman

EINDE VAN HET TIJDPERK

De redenen voor het einde van het vikingtijdperk zijn divers; één belangrijke reden is dat het Christendom in Scandinavië haar intrede deed. Doordat onder ander Vikingen zich in Europa vestigden (voor kortere of langere tijd middels nederzettingen) en in aanraking kwamen met het christendom werd dit ‘meegenomen’ naar het thuisland.

Zo ook Olaf II, koning van Noorwegen, die in Rouen (Normandië) het christelijke geloof aanvaard had11). De pogingen zijn landgenoten te bekeren moest hij echter met de dood bekopen. Al snel daarna echter werd het christendom in Noorwegen overigens de officiële godsdienst van het land.

______

Meer informatie/bronnen

Verwijzingen

1) https://en.wikipedia.org/wiki/L%27Anse_aux_Meadows
2) https://nl.wikipedia.org/wiki/Walhalla_(mythologie))
3) https://nl.wikipedia.org/wiki/Vikingen#Boten_en_schepen
4) https://kunst-en-cultuur.infonu.nl/mythologie/85817-noorse-mythologie-schepping-van-mens-en-werelden.html
5) https://www.allabouthistory.org/dutch/geschiedenis-van-de-kerstboom.htm
6) https://www.thinglink.com/scene/672411731087065088
7) http://sciencenordic.com/see-where-vikings-travelled
https://nl.wikipedia.org/wiki/Noorwegen#Prehistorie
8) https://www.hakaimagazine.com/features/no-wool-no-vikings/
9) https://nl.wikipedia.org/wiki/Noorwegen#Vikingtijd_tot_en_met_de_middeleeuwen
10) https://onlineacademiccommunity.uvic.ca/vikingtrade/virtual-exhibition/across-the-steppe-trade-with-byzantium/oseberg-silk/
11) https://nl.wikipedia.org/wiki/Olaf_II_van_Noorwegen